Olej, lakier czy lazura? Wielki przewodnik po chemii dla drewna ogrodowego
Drewno w ogrodzie to materiał będący na pierwszej linii frontu. W przeciwieństwie do komody stojącej w bezpiecznym salonie, deska tarasowa czy balustrada altany muszą znosić wahania temperatur od -20°C do +50°C (w pełnym słońcu), ulewne deszcze, śnieg oraz promieniowanie UV. Aby zrozumieć, jak skutecznie chronić drewno, musimy najpierw zrozumieć, co tak naprawdę mu zagraża. Nie jest to bowiem tylko „woda”, ale skomplikowany proces fizykochemiczny. Niniejszy przewodnik powstał po to, abyś przestał zgadywać przy sklepowej półce i zaczął dobierać środki ochrony świadomie, opierając się na wiedzy, a nie na kolorowych etykietach marketingowych.
Wróg numer jeden: Lignina i słońce
Wielu amatorów stolarstwa uważa, że największym wrogiem drewna jest wilgoć. To prawda, ale tylko częściowa. Prawdziwy proces niszczenia zaczyna się od słońca. Drewno składa się głównie z celulozy (która daje mu wytrzymałość) i ligniny (która działa jak klej spajający komórki). Promieniowanie UV bezlitośnie rozkłada ligninę. To właśnie ten proces obserwujemy, gdy niezabezpieczone drewno szarzeje. Ta srebrzysta powłoka to w rzeczywistości warstwa martwych, odspojonych komórek celulozy, z których „wyparował” klej.
Gdy lignina ulega degradacji, wierzchnia warstwa drewna staje się porowata i chłonna jak gąbka. Wtedy wkracza woda. Wnika głęboko w strukturę, a następnie zamarza lub paruje, rozrywając włókna od środka. W to wilgotne środowisko z radością wprowadzają się grzyby, pleśnie i owady. Dlatego skuteczna ochrona musi działać dwutorowo: blokować UV (działać jak krem z filtrem) i hydrofobizować powierzchnię (odpychać wodę).
Fundament: Impregnat techniczny (gruntujący)
Zanim przejdziemy do dylematu „olej czy lakier”, musimy wyjaśnić największe nieporozumienie w branży, czyli słowo „impregnat”. W marketach budowlanych pod tą nazwą znajdziemy niemal wszystko. Dla profesjonalisty impregnat to przede wszystkim środek biobójczy, który nie tworzy powłoki. Impregnat techniczny (często bezbarwny) to woda utleniona dla drewna. Jego zadaniem nie jest ładny wygląd, ale głęboka penetracja i nasycenie włókien biocydami. Środki te mają za zadanie otruć pokarm dla grzybów, sinizny i owadów technicznych szkodników drewna.
Błędem kardynalnym jest pominięcie tego etapu przy surowym drewnie sosnowym czy świerkowym. Żaden olej ani lakierobejca nie zastąpią gruntu. Jeśli nałożysz drogi środek powłokotwórczy bezpośrednio na surowe drewno iglaste, zamykasz potencjalne zarodniki grzybów pod szczelną kołdrą, tworząc im idealny inkubator. Zasada jest prosta: najpierw chemia biobójcza (impregnat gruntujący), a dopiero po 24 godzinach warstwa dekoracyjno-ochronna. Wyjątkiem są niektóre gatunki egzotyczne oraz twardziele dębu czy robinii, które posiadają naturalne garbniki działające jak naturalny impregnat.
Droga pierwsza: Olejowanie, czyli życie w zgodzie z naturą
Olej do drewna to wybór dla tych, którzy akceptują naturalne procesy starzenia się materiału i cenią bezpośredni kontakt z drewnem. Z chemicznego punktu widzenia oleje nie tworzą na powierzchni „filmu” (czyli twardej skorupy). Zamiast tego nasycają wierzchnią warstwę drewna, wypełniając jego pory. Działa to na zasadzie wypierania: jeśli pory są pełne utwardzonego oleju, nie ma w nich miejsca na wodę. Ogromną zaletą olejów jest to, że pozwalają drewnu „oddychać”. Drewno jest materiałem higroskopijnym i nieustannie pobiera i oddaje wilgoć z otoczenia, kurcząc się i pęczniejąc (tzw. praca drewna). Olej elastycznie podąża za tymi zmianami. Nie pęka, nie łuszczy się i nie odspaja płatami.
Wadą tego rozwiązania jest konieczność częstej konserwacji. Olej z czasem się wypłukuje i utlenia. W przypadku tarasów niezadaszonych zabieg trzeba powtarzać nawet dwa razy w roku. Jest to jednak proces niezwykle prosty i nie wymaga żmudnego szlifowania starej powłoki. Wystarczy umyć taras i nałożyć nową warstwę szmatką lub pędzlem. Ciekawostką jest rozróżnienie między olejami naturalnymi a tymi z dodatkiem żywic (alkidowych). Czyste oleje (np. lniany) schną bardzo długo i mogą stanowić pożywkę dla pleśni, jeśli nie mają dodatków biobójczych. Nowoczesne oleje tarasowe to zazwyczaj skomplikowane mieszanki olejów naturalnych, rozpuszczalników i żywic, które przyspieszają polimeryzację (utwardzanie) i zwiększają odporność na wymywanie. Pamiętajmy też, że olej bezbarwny nie chroni przed szarzeniem i nie posiada pigmentów, które blokują promienie UV. Chcąc zachować kolor drewna, musimy wybrać olej barwiony.
Droga druga: Lazura
Lazura to termin, który przywędrował do nas z zachodu i często jest mylony z impregnatem powłokotwórczym. W uproszczeniu: lazura to coś pomiędzy impregnatem a lakierem. Tworzy powłokę, ale jest ona elastyczna i paroprzepuszczalna. Dzielimy je na lazury cienko-powłokowe i grubo-powłokowe. Te pierwsze wnikają głęboko w drewno i zostawiają na powierzchni jedynie satynowy film, który nie zakrywa rysunku słoja. Są idealne do płotów, elewacji i architektury ogrodowej. Dlaczego? Ponieważ te elementy pracują. Gdy deska elewacyjna kurczy się na słońcu, cienka warstwa lazury kurczy się razem z nią.
Lazury grubo-powłokowe zachowują się bardziej jak lakier i dają wysoki połysk oraz grubą warstwę ochronną, ale są ryzykowne w zastosowaniu na dużych powierzchniach narażonych na silne słońce. Jeśli powłoka jest zbyt sztywna, pęknie pod wpływem ruchów drewna. W pęknięcie wejdzie woda, która nie będzie miała jak odparować. Warto zwrócić uwagę na lazury tiksotropowe (żelowe). To ukłon w stronę amatorów, nie kapią z pędzla i świetnie sprawdzają się przy malowaniu elementów pionowych i sufitów altan.
Droga trzecia: Lakier i lakierobejca – stąpanie po kruchym lodzie
Dochodzimy do najbardziej kontrowersyjnej grupy produktów w kontekście ogrodu. Lakier tworzy twardą, szczelną skorupę. Lakierobejca to po prostu lakier z dodatkiem pigmentu. Wewnątrz domu są niezastąpione, ale w ogrodzie bywają zdradliwe. Głównym problemem lakierów na zewnątrz jest ich niska elastyczność w stosunku do pracy drewna. Wyobraźmy sobie, że ubieramy kogoś, kto tyje i chudnie na zmianę, w szklany garnitur. Garnitur w końcu pęknie. To samo dzieje się z lakierem na desce. Mikropęknięcia są niewidoczne dla oka, ale wystarczające dla wody. Gdy woda dostanie się pod lakier, zaczyna się proces gnicia, często niewidoczny na pierwszy rzut oka, bo wierzchnia warstwa wciąż wygląda ładnie. Kiedy w końcu lakier zaczyna odchodzić płatami (tzw. łuszczenie), renowacja jest koszmarem. Wymaga mechanicznego usunięcia całej powłoki do żywego drewna.
Kiedy więc stosować lakierobejcę? Sprawdza się na elementach stabilnych wymiarowo (np. drewno klejone warstwowo), oknach i drzwiach zewnętrznych, a także meblach pod zadaszeniem, gdzie ryzyko zamoknięcia jest minimalne, a zależy nam na twardej powłoce odpornej na zarysowania (np. blaty stołów).
Czym jest „szok termiczny” dla powłoki?
Profesjonaliści często biorą pod uwagę współczynnik nagrzewania się powierzchni. To wiedza rzadko dostępna w instrukcjach obsługi. Ciemne kolory (heban, palisander) przyciągają promienie słoneczne, co powoduje, że drewno nagrzewa się znacznie bardziej i szybciej niż drewno jasne. Szybkie nagrzewanie to gwałtowne odparowywanie wilgoci i silne naprężenia włókien. Stosowanie ciemnych, grubo-powłokowych lakierobejc na południowych elewacjach lub tarasach to proszenie się o kłopoty. Żywica w drewnie (szczególnie sosnowym) może się zagotować i przebić powłokę, tworząc nieestetyczne pęcherze i wycieki. Dlatego na silnie nasłonecznione powierzchnie bezpieczniejszym wyborem są jasne odcienie oraz oleje lub lazury cienkopowłokowe, które pozwalają żywicy swobodnie migrować, nie niszcząc całej estetyki powierzchni.
Ostateczny werdykt: Co wybrać?
Wybór środka ochrony to w rzeczywistości wybór stylu życia i sposobu, w jaki chcemy serwisować nasze drewno w przyszłości.
- Jeśli jesteś estetą, który kocha matowe, naturalne wykończenie i nie boisz się pracy raz w roku – wybierz olej. To najlepsza opcja na tarasy (poziome powierzchnie, gdzie stoi woda i śnieg). Olej nie łuszczy się, więc renowacja jest szybka i bezpyłowa.
- Jeśli szukasz trwałego zabezpieczenia na elewację, płot czy altanę i chcesz mieć spokój na 4-6 lat – wybierz wysokiej jakości lazurę. Pamiętaj tylko, by pod spód dać impregnat techniczny. Lazura to idealny kompromis między wyglądem a trwałością.
- Jeśli masz meble ogrodowe pod dachem i zależy Ci na łatwym zmywaniu ketchupu ze stołu – rozważ lakierobejcę, ale bądź świadomy, że renowacja będzie wymagała szlifierki.
Drewno w ogrodzie nie jest bezobsługowe. To mit, który sprzedawcy próbują nam wmówić. Ale to właśnie ta konieczność opieki nad nim, obserwowania jak się zmienia i reaguje na pory roku, sprawia, że jest materiałem tak szlachetnym. Beton nie wymaga uwagi, ale beton nie ma duszy. Pamiętaj o tym, sięgając po pędzel na wiosnę.
